HISTORIA E SHQIPTARËVE, NGA ILIRËT E LASHTË, NË ERËN E

HISTORIA E SHQIPTARËVE, NGA ILIRËT E LASHTË, NË ERËN E
ISLAMIT
 

Shqiptarët i përkasin njërit prej kombeve më të vjetër të
Evropës. Nga viti 1250 p.e.s. dhe deri në vitin 168 p.e.s.,
Shqipëria është banuar nga 14 konfederata të fiseve
pellazge, të udhëhequra nga mbreter që e shikonin
para-ardhjen e tyre nga Akili. Këtu është nje rishikim i
shkurtër i rrugës komplekse të historisë shqiptare, që nga
kohët e hershme e deri në mes të shekullit të 19të.

Mbretëria e ilirëve arriti kulmin e saj në shekullin e IV
p.e.s., në kohën e mbretërisë së Bardhylit (Ylli i Bardhë).
Më vonë mbretëria e tij do të mundej dhe aneksohet nga
Filipi i II-të, babai i Aleksandrit të Madh, në 358 p.e.s.
Pas vdekjes së Aleksandrit të Madh, iliret u çuan kundër
maqedonëve dhe grekëve. Në 312 p.e.s. mbreti ilir, Glausi
dëboi kolonizatorët grekë nga ishujt e Korfuzit dhe
Epidamnusi (apo Durrachion, Durazzi, Dyrrahium, apo
Durres). Gjatë dy luftërave me ilirët ndërmjet viteve 229
dhe 219-të p.e.s., romakët mundën të aneksojnë pjesën më të
madhe të Ballkanit Perëndimor. Megjithatë mbreteria ilire
mbijetoi deri më 180 p.e.s. kur dalmatet deklaruan veten të
pamvarur dhe krijuan republikën e tyre, e cila do të
pushtohej nga perandori Augustus në vitin 9 e.s., në të
njëjtin vit kur legjionet romake në Gjermani u thyen nga
Herman Saksoni.
Në 171 p.e.s. mbreti i fundit ilir, Genti u zu rob në
rrethinat e Skutarit (Shkodrës) dhe u dërgua si skllav në
Romë. Pas kësaj mbretëria e tij u nda ndërmjet tre
provincave romake të Dalmacisë, Maqedonisë dhe Epirit.
Gjatë historisë së Romës, pesë perandorë roman ?
Diokleciani, Klaudiusi i II, Aureliani, Probusi dhe
Konstandini i I kishin origjinë ilire.
* * *
Shqiptarët e hershëm të mesjetës dolën nga kaosi i
shkatërrimit te Perandorisë Perëndimore Romake si pasardhës
të fiseve të dardanëve dhe feonëve, që jetuan ne Ilirinë e
Sipërme dhe Trakë, deri në kohët e pushtimeve masive të
gotëve gjerman, që u zhvilluan në trojet shqiptare gjatë
shekullit të katërt të erës sonë. Në fund të shekullit të
gjashte, trako ? ilirët u çvendosën nga dyndjet e avarëve,
antëve dhe fiseve bullgare turko ? ugrike të sllavizuarva.
Vendi i fundit ku ilirët gjetën strehë gjatë këtyre
dyndjesh barbare ishin malet e Epirit, Thesalisë,
Maqedonisë Perëndimore dhe Dalmacisë. Në 535, ushtritë e
Perandorit Bizantin Justinian pushtuan Ilirinë dhe Moesinë
dhe dëbuan gotët, lombardët dhe gepidët nga trojet ilire.
Por 100 vite më vonë, perandor Herakli i II-të ftoi fiset
gjysëm të egra të ?sorbianëve? (srbi, serbët) dhe
?khrobates? (hrvati, kroatët) nga Kiskarpathia, të cilët të
udhëhequr nga prijësit e tyre pushtuan territoret e
Silezisë së sotme dhe të Polonisë Jugore, vende që ishin
braktisur nga vandalët gjermanë dhe ostrogotët. Perandori
bizantin i vendosi sllavët edhe në Ballkanin Perëndimor si
mbrojtës të Konstandinopojës nga avarët.
Pas kesaj, serbët, kroatët dhe fise te tjera sllave, shumë
shpejt dyndën Moesinë, Trakën, Maqedoninë dhe Greqinë,
ndërsa sulmuan edhe Kretën. Megjithatë bizantinët arritën
t?i nënshtrojnë ata. Pas kësaj bullgaret (bolgars,
volgars), një rracë e krijuar nga miksja e turqëve altaikë
dhe racës urgike të bashkëkohësve të tyre mordovinë dhe
çuvashevë në Rusinë Veriore, arritën të nënshtrojnë serbët
në fund të shekullit të nëntë. Cari i tyre, Simoni i Madh
(893 ? 927), i konvertuar në krishterimin ortodoks, e
zgjeroi mbretërinë e tij nga malet karpate deri në detin
Adriatik, duke përfshirë këtu Shqipërinë, Kosovën, Sërbinë
dhe Malin e Zi të ditëve tona.
Kjo perandori e re bullgare do të shkatërrohej në betejën e
Kleidonit në 1014 nga perandori Bizantin Basili i II, i
cili urdhëroi masakrimin e 10.000 bullgarëve të zënë robër
lufte, duke i qërruar nga sytë.
* * *
Kronikat Islamike të mesjetës të parët e shqiptarëve i kanë
identifikuar me fiset arabe të krishtera që emigruan në
zemër të Bizantit pas islamizimit të hershëm të Sirisë,
Palestinës, Jordanisë dhe Hixhazit. Shkrimtarët e hershëm
arabë të periudhës klasike islame i njihnin shumë mirë
ndarjet gjeografike të Ptolemeut të Aleksandrisë, i cili
fiset ilire ?Albanoi? i përshkruante si banorë agresivë që
jetojnë ndërmjet Dyrrahut-Roman dhe Albanopolisit.
Muslimanët e Andaluzisë (në Spanjën pas-vandalike) gjatë
shekullit të nëntë, dhe Siçilisë, i njihnin shumë mirë edhe
sakalibët apo sllavët, të cilët si skllevër militantë dhe
aleat të avarëve pushtuan pjesen ilirike të Ballkanit në
shekullin e shtatë të erës sonë.
Sllavët nomadë dhe fiset e sllavizuara kroate sëbashku me
serbët, i detyruan barinjtë shqiptarë të braktisin vendet e
tyre antike në Arbanon, në veri të Liqenit Ohër. Si pasojë
fiset shqiptare u fortifikuan në kodrat e Ilirisë
jug-perëndimore. Mundësia ekziston që disa arabë të
krishterë të kenë emigruar nga Siria dhe jetuar në Maqedoni
gjatë shekullit të shtatë të erës sonë. Këta arabë duhet
t?iu jenë bashkangjitur shqiptarëve në ngujimet e tyre në
Epir, Thesali dhe Shqipërinë e sipërme. Burimet bizantine
të kohës, konfirmojnë se fisi i krishtërizuar arab i Banu
Ghasanëve (ghasanidëve) i udhëhequr nga Xhabal bin Al-Ahyan
i mbiquajtur Arnaut, u largua nga Siria pas marrjes së
Sirisë nga muslimanët dhe u prit nga Perandori Kostandin II
në Maqedoni. Disa historianë kanë spekulluar se Perandori
Nikoforus i I që sundoi në Kostandinopojë ndërmjet viteve
802 dhe 811, të ishte vetë pasardhës i Xhabalit, të fundit
të fisit të ghasanidëve.
Gjatë periudhës së halifit të famshëm abasid, Harun
al-Rashid në Bagdad, edhe shkollarët më seriozë arabë
besonin se arnautët e Shqipërisë ishin arabë ghasanidë nga
Siria apo berberë nga Afrika Veriore, të cilët ?të vërbuar
nga xhahiliteti para-islamik? u kthyen në të krishterë. Ata
kaluan detin Mesdhe dhe u vendosën në tokën e romakëve.
Pas rënies se shtetit islamik të Siçilisë, shumë muslimanë
arabë dhe berberë, rrefugjatë të luftës, kaluan detin e
ngushtë të Adriatikut dhe gjetën strehim në Shqipëri via
Raguzes (Dubrovnikut). Sesa është numri i të shpëtuarve nga
masakra fetare kundër muslimanëve të shpërngulur nga qyteti
Pulian i Lucerës (A.D. 1300) të cilët për të shpëtuar nga
shpata e krishterë, gjetën strehim në malet e Shqipërisë
është subjekt i hapur ndaj debatit. Megjithatë disa nga të
arratisurit muslimanë nga ?safe heaven-i? (zona e sigurisë)
mesjetare të Lucerës arritën të vendosen dhe strehoen në
republikën e pavarur të Raguzës, e cila në të kaluarën
kishte patur marrëdhenie mjaft të mira tregtare me Siçilinë
Islamike. Nëse gjenerata e tretë e këtyre rrefugjatësh
muslimanë nga Siçilia dhe Pulia arriti të mbijetojnë si
muslimane apo kripto-muslimane në malet shqiptare, ata do
të kenë qënë në mesin e atyre shqiptarësh që pritën me
entuziazëm ardhjen e trupave turke të udhëhequra nga Jakut
Pasha dhe nga Firouz hoxha, në kryeqytetin shqiptar të
Krujës (Akça Hisar) në 1396.
Shqipëria e vjetër e madhe, e kohëve të mesjetës ndahej në
dy grupe linguistike kryesore: në Gegërinë dhe Toskërinë,
ndërsa banorët e tyre njiheshin si gegë dhe toskë. Emri i
të parëve i përket shqiptarëve të veriut të Shqipërisë,
ndërsa i dyti jugorëve. Gegët janë malësorë që jetojnë në
zonat e Shkodrës, në Kosovë, në Dibër dhe në kryeqytetin e
Maqedonisë në Uskub (Shkup). Ata ndoshta janë, pasardhës të
fiseve ilire të Penestit dhe Linkestit. Disa nga fiset gege
të Mirditës, Grudës, Kelmendit dhe Kastratit janë katolikë
sipërfaqësorë. Megjithatë shumica e gegëve nisën të
pranojnë islamin në mënyrë graduale pas shekullit të 15të.
Gegët muslimanë dhe të krishterë kanë një traditë të gjatë
hakmarrjesh me rituale të vjetra që kërkojnë gjak për çdo
të vrarë, për rrëmbim femre apo qoftë edhe fyerje.
Gjakmarrja (në mesin e gegëve) është e sanksionuar nga
ligji para-islamik i Lekë Dukagjinit i njohur si ?Ligji i
Vjetër.? Sipas ligjit të Lekës, burri shqiptar është
totalisht i përgjegjshëm për sigurinë e miqve te tij. Dhe
vrasësi, i cili e kryen këtë akt në mbrojtje të nderit,
sipas Ligjit te Vjetër nuk mund të shihet si vrasësi që e
nis gjakësinë. Gjakësori, apo vrasësi, zakonisht
penalizohet duke i?a djegur shtëpinë.

* * *
Ne fillimet e shekullit të 20të më shumë se 75% e gegëve
shqiptarë ishin muslimanë synitë, ndërsa rreth 10% e tyre
ishin ndjekës të kultit të dervishëve bektashianë. Toskët e
jugut të Shqipërisë kanë jetuar në zonat pranë Janinës
(Epiri i Vjeter) dhe Prevezë, dhe në zonat pranë Përmetit.
Në shekullin e 14të, mercenarët shqiptarë në shërbim të
pronarëve të tyre latinë, emigruan drejt Greqisë për në
Epir dhe infiltruan deri në Thesali, More dhe në shumë
ishuj të Egjeut, ku u vendosën dhe themeluan një numër
kolonishë.
Këto koloni shqiptarësh të cilat u helenizuan në mënyrë të
ndjeshme gëzonin privilegje speciale nga turqit. Megjithatë
shumë prej tyre migruan drejt Pulias, Kalabrisë dhe
Siçilisë, ku ju bashkuan katolikëve të egër arbëreshë, që u
larguan nga Shqipëria e Mesme pas rënies së rebelimit të
Skënderbeut. Pas kësaj shumica e toskëve, u konvertuan në
Islam në fillimet e shekullit të 15të. Megjithatë shumica e
tyre, islamin e pranoi shumë kohë përpara pushtimit turk të
Shqipërisë së poshtme.
Në Evropën mesjetarë të krishterë, ndërrimi i fesë nuk
ishte ndonjë problem i madh teologjik për shumicën e
njerëzve të thjeshtë, të cilët islamin dhe krishtërimin nuk
i trajtonin si dy religjione të kundërta në doktrinë. Për
masat e krishterizuara të Evropës, islami dhe krishtërimi,
ashtu si edhe ortodoksia dhe katoliçizmi, apo më vonë
katoliçizmi dhe protestantizmi, shiheshin më shumë si dy
sisteme të ndryshme ritesh fetare. Për më tepër
popullariteti i para-manikeanizmit dhe ?herezive? semi-të
krishtera të cilat lindën dhe rrezatuan në ballkan, dhe
inspiruan shumë herezi të fuqishme në Perëndim kanë qënë
një faktor i mos marrjes seriozisht të krishtërimit në
Ballkan. Katharët [paraardhës të albigenzianëve] dhe
paterensët ishin mjaft të përhapur në tokat e mesdheut
ndërmjet maleve pirenej dhe rodope. Nga gjithë këto lëvizje
fetare të mesjetës evropjane, nuk shpëtoi as Shqipëria. Një
herezi shumë e njohur në Shqipëri ka qënë sekti i
bogumilëve (theofilët) dhe babunëve. Nga radhët e këtyre
heretikësh, dolën shumë shqiptarë të cilët i?u
bashkangjitën disidentëve ballkanas që nuk pranonin të
njohin autoritetin e peshkopeve katolikë dhe patriarkëve
ortodoksë. Për më tepër, malet e Shqipërise ishin vendi më
ideal për strehimin e të krishterëve disidentë që
strehoeshin aty, për t?i shpëtuar dënimit të inkuizitorëve
të Papës që i dënonin në zjarr. Për t?u përballur me
disidencën e madhe në Shqipëri, urdhëri shpirtëror i
franceskanëve dhe ndjekësit e Joakimit të Florës nga
Kalabria- ku të fundit ishin të pabindur ndaj Papës Xhoni
XXII ? ndërtuan komunat e tyre në malet e Shqipërisë. Malet
e Shqipërisë ishin një vend ideal për të strehuar mistikët
dhe disidentët e kohërave të hershme.
* * *
Historia e lashtë e Shqipërisë ka marrë gjurmë të thella
nga përhapja gjeografike e dy kishave antagoniste (Kishës
Ortodokse dhe Katolike). Sipas tekstit të Testamentit të
Ri (Romanët 15:19), Shën Pali fenë e re, apo Krishtërimin
që ai krijoi, e predikoi në Durrachium (Durrës). Qytetet e
Shkodrës (Scodra), Vlorës (Aulon, Avlona), dhe Prevezës
(Nikopolis) u kthyen në dioqeza të peshkopëve ilirë.
Megjithatë, ilirët në përgjithësi kanë qënë shumë armiqësor
ndaj krishtërimit, dhe perandorët me origjinë dalmate, si
Deciusi dhe Diokleciani persekutuan në formë shumë brutale
ndjekësit e Palit. Në vitin 311 A.D., ?emri krishtërim u
zhduk? nga Epiri dhe Dalmacia.
Megjithatë, pas shpalljes së krishterimit si fe shtetërore
të romakëve nga Kostandini, peshkopët katolikë ndërtuan
kishat e tyre në Praevlis (Shqipërine e sipërme) dhe
Maqedoni. Shën Jeromi (Hieronumus) nga qyteti Dalmat i
Stridonit, përktheu në latinisht, shkrimin e krishterë nga
greqishtja.
Megjithatë shekulli i 9të, që u shoqërua me pushtimet
shkatërruese të Evropës nga avarët dhe sllavët, do bënte
Shqipërinë pre të pushtimit nga bullgarët turq, të cilët
ishin sllavizuar dhe krishtërizuar në 865. Hani i bullgar,
Samueli, Shqipërinë e pushtoi 26 herë, por në 1018,
Perandori Vasili II ?Bullgar Vrasesi?, i mundi ata dhe
riforcoi pushtetin bizantin në Ballkan. Në kohën e
pushtimit bullgar, shqiptarët katolikë u gjetën të
çoroditur nga lufta teologjike që Papa Nikolla I zhvilloi
me patriarkun Fotius. Dhe kur devijimi lindor arriti më në
fund të ndajë krishtërimin paulian në kishat greke dhe
romake (1054), të krishterët shqiptarë të Praevalisit u
deklaruan katolikë, ndërsa kushërinjtë tyre në Epir
qëndruan nën autoritetin fetar të Patriarkanës Greke.

* * *
Islami u përhap në Evropën jug ? lindore mbi bazën e
pasioneve gjeniale fetare, të cilat prodhuan një kulturë
vibrante dhe të fuqishme të stimuluar nga shpirti pushtues
i osmanllive. Në vitet 1330 feudalët e vegjël franko ?
bizantinë të ishujve të Egjeut u kthyhen në vasalë të
emirëve turq, ndërsa mercenarët katalanë nga Aragona
bashkëpunonin ngushtë me çlirimtarët muslimanë në More
(Peleponez).
Në fillimet e shekullit të 15te kur disa mijëra fukarenjë
bizantinë, detarë dhe anije-ndërtues nga Kreta dhe
Kostandinopoja (Stambolli) dezertuan në emiratet muslimane
të Azisë së Vogël, ku ata pranuan Islamin, këta të fundit
të udhëhequr nga detarët turq, sulmuan kolonitë e
venedikut. Në këtë periudhë një numër i madh skllevërish
dhe bujkërobërish të shtypur bizantinë migruan drejt tokave
muslimane, në numra kaq të mëdhenjë saqë shumë territore të
Thesalisë dhe Trakës u ç?populluan tërësisht në fundet e
viteve 1340, ndërsa shumë feudalë të vegjël dhe kryetarë
fisesh, pranuan superioritetin e Islamit pa ndonje vaksinim
teologjik. Në të njëjtën kohë, perandori bizantin
Andronikusi i III, i bënte homazhe emirit Umur të Ajdinit
dhe pranoi të njohë shtetin e tij islamik si fuqinë
superiore të rajonit. Ndërsa perandori Vasilius që i
paguante taksa vjetore emirit Umur, i dhuroi kolonizatorit
musliman ishullin e Kios si dhuratë. Më vonë, emiri Umur do
të ftohej nga perandori Andronikus III dhe Xhon
Kantakuzenoi që të ndërhyjë ushtarakisht në tokat e tyre
vasale të krishtera, që ishin përçarë nga lufta civile.
Pjesa më e mirë e parisë së krishterë evropjane e kishte
për zakon që kur kishte konflikte me shtetet e tjera të
krishtera, të ftojë muslimanët turq për ndihmë. Sigimondo
Pandolfo Malateste (1417-1468) për shembull, udhëheqësi i
Riminit në Itali, i dërgoi një letër të shkruar nga
këshilltari i tij, humanisti Roberto Valturio sulltan
Mehmetit II ?Fatihut?, ku e ftonte të fundit të pushtojë
Romën. Ai i bashkangjiti letrës së tij edhe një hartë mjaft
të detajuar të Italisë. Në Prill të vitit 1486, Boccolino
Guzzoni (Gazonio), që pushtoi qytetin Papal të Osimos pranë
Ankonës i dërgoi një letër sulltanit të cilit i propozonte
të ndërtojnë një koalicion të përbashkët kundër
shtetit-kishë. Ndërsa kur marinsat muslimanë pushtuan
portin e Otrantos në Itali duke u lëshuar nga Durrësi,
banorët katolikë të Pikenos shprehen gadishmërinë e tyre që
të pranojnë fenë dhe mbikqyrjen e ?Turkut të Madh? (Grand
Turco).
* * *
Historia e shqiptarëve është një nga paradokset më të mëdha
në kronikat e qytetërimit europian. Milleniumi i kotësisë
morri fund për shqiptarët, pas ndërhyrjes turke në Ballkan.
Në shekullin e 16të, Shqipëria sëbashku me Bosnjen dhe
Maqedoninë, përfaqësonin kufijtë më të rëndësishëm të
Halifatit Osman i cili zhvillonte anti-kryqëzatë kundër
Kishës Militante. Brigjet e Adriatikut ishin tokat që i
ofronin osmanëve strategjinë më të mirë të mbrojtjes kundër
papëve dhe kryqtarëve. Megjithatë dalja e Shqipërisë
Muslimane si baza kryesore e turqve në strategjinë osmane
për supremaci ngelet e paqartë nëse dikush kërkon të bëj
një vlerësim sa më objektiv. Shqipëria ka qënë një pjesë e
qytetërimit Islam, ku rezistenca e fiseve muslimane
shqiptare ndaj autoritetit qëndror, mundësonte krijimin e
një administrate autonome. Evolucioni i Shqipërisë katoliko
? romane nga një shtet klient i Republikës së Venedikut në
një shtet Islam, do të ndryshonte elitën dhe popullin
shqiptar në mënyrë radikale.
Bullgarët dhe serbët pushtues, supremacinë e tyre në
ish-Ilirinë bizantine e ndërtuan vetëm me forcën e armëve.
Dhe kjo bëhej në një kohë kur shqiptarët kundërshtonin
sllavizimin e egër dhe e kundërsulmonin atë. Nga shekulli i
11të deri në të 15-tin, tokat veri-lindore të arbëreshëve
mesjetarë qëndruan nën pushtimin e feudalëve serbë të Zetës
dhe Rashës, të cilët zgjeruan pushtetin e tyre mbi Shqipëri
papushim, deri në momentet e rënies së Mbretërisë Serbe në
gjysmën e dytë të shekullit të 14të. Pushteti serb mbi
feudin e Deçanit në vitin 1330, dhe gjithashtu historitë e
manastireve Ortodokse të Shën Mihalit dhe Gabrielit në
Prizren (nga 1348 deri më 1353) tregojnë në mënyrë të qartë
prezencën masive të popullsisë shqiptare në të gjithë
fshatrat e Maqedonisë perëndimore, Kosovë dhe Metohi.
Shqiptarët e kësaj kohe ishin barinjë, mercenarë dhe
bujqër. Nën tiraninë serbe, shqiptarët romano ? katolikë
dhe të krishterë ortodoks të ritit grek, u pagëzuan me
dhunë në kishën serbe, të themeluar gjatë rregjimit shtypës
të Stefan Dushanit. Sipas ligjit të tij ?drakonian?, vetëm
kisha serbe ishte e krishterë ?e vërtetë,? ndërsa të gjitha
fetë e tjera ishin të ndaluara. Ata që refuzonin të
vaftisen nga priftërinjtë serbë, damkoseshin në fytyrë me
hekur të nxehtë, dëboheshin, dhe pasuritë e tyre
konfiskoheshin nga Cari Serb. Shumë feudalë katolikë
shqiptarë dhe njerëzit e tyre që i rezistuan politikës së
serbizimit ekzekutoheshin.
Përpara pushtimit të Shqipërisë nga serbët, ushtarët
aventurierë normanë ishin ata që dominuan zonat e
Adriatikut. Ata pushtuan Siçilinë muslimane dhe jugun e
Italisë duke ndihmuar papën dhe princat lombardezë të
rimarrin Pulian dhe Kalabrinë. Në vitin 1078, peshkopi i
Devollit (Diabolis) në Shqipërinë qëndrore thirri trupat
normane nga Italia që të mbeshtesin romanët katolikë vendas
kundër bizantinëve. Normanët erdhën në Shqipëri me
mercenarë muslimanë nga Siçilia dhe me një kontingjent të
vogël bullgarësh dhe grekësh, të udhehëqur nga Nikofor
Vasilikusi. Megjithatë kjo ushtri multi-etnike dhe
multi-fetare do të mundej nga autokrati Aleks Komneni në
1079. Gjatë kësaj lufte, ushtria bizantine u mbështet nga
muslimanët selxhukë të sulltan Sulejmanit dhe nga trupat
mercenare turke. Ushtarët muslimanë maqedonas ishin turq të
marrë si pengje lufte dhe burgosur nga Joan Komneni gjatë
luftës selxhuko-bizantine në Azinë e Vogël.
Megjithatë, pas dy vjetësh normanët të udhëhequr nga Robert
Guiskardi (?Robert Dinaku?) dhe biri i tij Boemundi, u
kthyen në Shqipëri nga Otrantoja dhe morrën Durrësin dhe
Vlorën (Avlona). Disa muaj më vonë normanët pushtuan pa
shumë rezistencë Shkupin dhe Ohrin. Perandor Aleksi, i
shtangur përpara humbjeve në Shqipëri kërkoi nga sulltani
selxhuk Sulejmani, ndihmë urgjente. Udhëheqësi musliman i
Rumit (Konjës) i dërgoi atij 7.000 luftëtarë me
eksperiencë, të udhëhequr nga Kamir-khani (Kamires).
Ushtria e re bizantine e udhëhequr personalisht nga
autokrati Aleksis dhe aleatët e tij muslimanë, sulmuan
normanët pranë Larisës, në Jug të Maqedonisë. Megjithëkëtë,
trupat e Beomundit i rezistuan forcës së sulmit bizantin,
turqve muslimanë dhe shigjetarëve oguzë, dhe arritën të
mbijetojnë.
Pas rënies së pushtetit bizantin, normanët ndërtuan
mbretërinë e tyre në Shqipëri, e cila shkonte nga Durrësi
deri në lumin Vardar, ku fiset nomade turke të peçenegëve
dhe oguzet (Ög Öz) fushonin gjatë verës. Këta kalorës nga
Stepat Kipçake, e kishin për zakon të kalojnë lumin e
Danubit pranë Dobruzhës dhe plaçkisin nëpër Ballkan deri në
perëndim të liqenit Ohër.
Gjatë dy shekujve në fjalë, portet shqiptare të Durrësit
dhe Vlorës ishin kthyer në dyert e kryqtarëve perëndimorë
për në Outremer via Egnatia (për në rrugën Egnatia). Gjatë
kryqëzates së katërt (1202 ? 1204), disa nga Militae
Christi (militantët e Krishtit) perëndimorë, ku shumica
ishin hospitallers (nga urdhëri i Shen Xhonit) dhe
templarë, pushtuan Shqipërinë, përpara se të nisin
grabitjet dhe gjurullditë në Kostandinopojë. Kryqtarët,
Shqipërinë e bënë pjesë të mbretërisë së tyre latine që
udhëhiqej nga Baldvini i Flandersit. Çfarë ne dimë rreth
popullsisë shqiptare të kësaj kohe është shumë pak. Kjo
vjen si pasojë e mospërzjerjes së shqiptarëve në luftën për
pushtet mes dukeve franko ? normanë dhe venecianëve. Por
gjatë kësaj kohe, i vetmi entitet i njohur, dhe gjysëm i
pavarur i Shqipërisë ishte Kruja, ku feudali i saj i
quajtur Progon kishte nën pushtet një kështjellë të vogël.
Në 1208, nipi i tij Dimitri, kundërshtoi pushtetin serb të
Despotatit të Zetës që udhëhiqej nga ?Prinic i Madh?
Gjergji, dhe venedikasit që kontrollonin mjaft pjesë të
Adriatikut.
Kur kryqtarët perëndimorë vendosën pushtetin e tyre në
Kostandinopojë, princi i Komnenëve, Mihali I u tërhoq për
në Shqipëri, ku forcat e tija besnike ishin në gjendje të
dëbojnë venedikasit nga shumë pjesë të Adriatikut. Në
Janinë ai deklaroi formimin e Despotatit të pamvarur të
Epirit, që shtrihej deri në Shkodër. Pas vdekjes së tij në
1215, Theodhor Ëngjëlli dhe më vonë djali i Mihal
Komnenusi, Mihali II Paleologus (1230 ? 1267), restoruan në
Shqipëri supremitetin e Kishës Ortodokse. Në 1258, Mihali
II vajzën e tij, Helenën i?a dha për grua Manfredit,
mbretit të Hohenstaufen dhe të dy Siçilive. Paja e Helenës
përmbante tokat shqiptare që shkonin nga Korfuzi deri në
Berat. Tetë vjetë më vonë, pas vdekjes së dhunshme të
Manfredit, Shqipëria kaloi në duart e Çarlit I të d?Anjou-t
(Angjevin) nga Burgundi. Në 1274, 19 kryetarë fisesh
shqiptare nga Shqipëria e mesme e njohën atë si mbret.
Kurse Epiri i kaloi dy udhëheqësve të fundit të Komnenëve,
Nikoforit (1267-93), dhe më pas të birit të tij Thomasit
(1293-1318), i cili u vra nga djali i motres së tij,
Nikolaus Orsini. Më vonë edhe Nikolausi, u vra nga vëllai i
tij Xhoni, i cili më pas u helmua nga gruaja e tij, Anna
Paleologu, nëna e Nikoforit II (i cili u vra gjatë
pushtimit të Shqipërisë së veriut, në 1358).
Karli i I i angjevinëve, u trashëgua nga biri i tij
invalid, Karlsi II, i cili urdhëroi në vitin 1300 dëbimin e
muslimanëve siçilian për në qytetin e Pulias, në Luçera.
Karli i II, mbretërinë e Shqipërisë i?a dhuroi djalit të
tij, Filipit, Dukës së Tarantos. Pas vdekjes së tij më
1333, Shqipëria u udhëhoq nga vëllai i Filipit, Xhoni i
Gravinës, dhe dy vjet më pas nga djali i Xhonit, Karli, i
cili u var në Aversa, më 1347 nga kushëriri i tij Luisi,
mbreti i Hungarisë. Ndërsa në 1368, udhëheqësi i ri
angjevin, Filipi i II u zëvendësua nga klani shqiptar i
Topiajve. Despotati i Epirit u morr nga Gjin Bua Shpata,
një feudal shqiptar nga Delvina. Gjin Shpata pushtoi
gjithashtu edhe shtetin frank të Thesalisë. Në 1380 dhe
1382, despoti serb i Janinës, kërkoi ndihmë nga trupat
muslimane turke që të mposhtë bandat e Gjin Bua Shpatës. Në
1381 dhe 1384, feudalët latinë të Artës kerkuan mbrojtjen
turke, ndaj klanit pushtues të zenebishtëve nga
Gjirokastra. Mercenarët turq, pasi i thyen kaçakët
shqiptarë, vendosën rregull në Epir më pas. Por në
Shqipërinë e Mesme, vasalët e angjevinëve krijuan tre
despotate të vogla shqiptare të udhëhequra nga klanet e
Muzakës nga Berati (1280-1389), Topiajt nga Durrësi
(1338-1460) dhe Balsha nga Shkodra (1360-1421). Tanush
Topia u martua me vajzën e padëgjueshme të Robertit,
mbretit angjevin të Napolit. Disa kohë më vonë, mbreti
Robert që ishte armiqësuar me Tanushin, e vrau atë me
gjithë të shoqen. Në 1385, djali i tyre, Karlo Topia i
kërkoi sulltan Muratit I ndihmë ushtarake kundër kushëririt
të tij Gjergji Balshës II. Sulltani osman i dërgoi Karlos
40.000 jeniçerë nga Maqedonia, të cilët mposhtën ushtrinë e
Balshës së II në betejën e Savra-së, pranë lumit Vjosë, në
18 shtator 1385. Gjergji Balsha u vra në këtë betejë
gjithashtu, ndërsa mundohej të arratiset nga beteja.
Analistët osmanë, këtë betejë e kanë përshkruar si
?ekspeditën në Karli-ili? (në tokat e Karlit).
Pas shkatërrimit të Serbisë, feudalët veriorë shqiptarë si
Balshajt, Topiajt, Dushmanët, Spanajt dhe Dukagjinët u
shfaqën si udhëheqës të pamvarur të Shqipërisë. Vetëm
kosovarët vazhduan të qëndrojnë të shtypur nën tiraninë
serbe deri në vitin 1455. Por pas këtij viti, trupat turke
do t?i çlirojnë të fundmit nga regjimi shtypës i princit
Brankoviç.
Shqiptarët modernë, veten e tyre e thërrasin shqiptarë që
do të thotë ?njerëz të tokës së shqiponjave.? Emblemën e
vjetër bizantine, të shqiponjës me dy kokë ? e cila për
bizantinët simbolizon bashkimin e perandorisë së perëndimit
dhe lindjes romake ? ata e kanë adoptuar si shenjë të
emblemës së luftës. Megjithatë, një shqiptar nga Tetova i
tha shkruesit të këtij artikulli se shqiponja me dy kokë
dhe fusha e kuqe në të ka tjetër kuptim për shqiptarët, i
cili është: ?Shqiponja shqiptare është vigjilente kundrejt
rreziqeve të Lindjes dhe Perëndimit.?
Në gjuhën shqipe, fjala I-liria nënkupton ?liri.? Shumica e
shqiptarëve në Shqipëri, Kosovë, Çamëri (Janinë),
Maqedoninë perëndimore dhe në jug të Malit të Zi e pranuan
Islamin kur krishtërimi evropjan hyri në kohët e Rilindjes
dhe Reformimit. Proçesi i islamizimit të Ballkanit, ashtu
si edhe proçesi i krishtërizimit të Evropës Veriore ka qënë
gradual dhe i ndarë në shume faza, por padyshim shumë më
pak i dhunshëm sesa konvertimi i polakëve dhe hungarezëve
në katoliçizmin roman apo i bullgarëve dhe serbëve në
Ortodoksinë Greke.
Klisheja e dashur serbe që islamizimin e shqiptarërve e
portretizon si një ?turkizim / islamizim të dhunshëm? është
aq jo-korrekte historikisht, sa janë edhe pretendimet e
Elie Uiesels-it për përdorimin e dhomave të gazit mbytës
nga SS-ët gjatë Luftës së Dytë Botërore. Duke njohur
racizmin ksenofobik dhe shpirtin luftëtar të shqiptarit,
krenarinë, dhe në të njëjtën kohë rezistencën konstante të
shqiptarëve kundër pushtuesve nga perëndimi, jugu, lindja
dhe veriu, është mjaft e vështirë të besohet që Islami, që
sot përbën pjesën më të rëndësishme të nacionalizmit
shqiptar, të jetë imponuar mbi këtë komb të lashtë dhe
krenar, të racës ariane në Evropë nga turqit. Askush nuk i
detyron dot shqiptarët të besojnë atë që ata e mohojnë.
Komunistët fanatikë u munduan për 45 vjet t?i çislamizojnë
shqiptarët. Megjithatë, sot ata falen sërisht në xhamitë e
reja që rindërtuan pas komunizmit. Rebelët shqiptarë shpesh
i kanë rezistuar regjimit të korruptuar dhe brutal të
feudalëve turq, por një gjë të tillë nuk e kanë bërë kurrë
kundër fesë së turkut. Për ironi, në shekullin e 19të, kur
padishahu dekadent, sulltan Mahmud i II deklaroi politikën
e tij të ?Tanizmatit? (Reformimit), ishin shqiptarët
muslimanë dhe boshnjakët ata që u çuan në luftë kundër
?otomanizmit,? krijuan shtetet e tyre islamike dhe
deklaruan xhihad kundër ?turqve të rrezikshem që tradhëtuan
mënyrën islamike të jetës.?
Muslimanët shqiptarë janë krenarë që janë evropianë, arianë
në origjinë dhe muslimanë. Me simbolin e shqiponjës së tyre
të zezë me dy kokë, ata shohin me admirim nga Orienti
Islamik dhe Perëndimi Evropjan, megjithëse në zemrat e tyre
ata kurrë nuk i janë nënshtruar diktatit të turqve apo
skemave të perëndimit.
Data preçize e konvertimit masiv në Islam në Shqipëri dhe
Maqedoni është e debatueshme. Megjithatë raportet e
dioqezes së Durrësit dërguar nga peshkopët shqiptarë papëve
dhe zyrës së Congregatio de Propaganda Fide (qendrës së
propagandës së Fesë, në Vatikan) na lejojnë të arrijmë në
një datë të përafert të islamizimit të shqiptarëve. Burimet
tregojnë se konvertët më të hershëm shqiptarë në Islam kanë
origjinuar nga mesi i kryetarëve të fiseve dhe të masave të
shtypura të shoqërise shqiptare, të cilët nëpërmjet
konvertimit aspironin të përmirësojnë gjendjen e tyre
shpirtërore dhe sociale.
Shumica e shqiptarëve të Tivarit që nuk emigruan në Itali
dhe në Austri, pranuan Islamin. Kur konvertimi në Islam u
shtua, kishat e braktisura nisën të kthehen në xhami. Në
vitin 1610, për një mijë katolikë romanë vetëm dy katedrale
shërbenin si faltore. Në po të njëjtin vit, i dërguari i
papës, Marino Bizzi shkruante se përballë klerit të fjetur
dhe injorant katolik, përhapja e Islamit në Shqipëri bëhej
në një modë të gjallë dhe entuziaste ?nga hoxhallarë të
zellshëm dhe dervishlerë të hijshëm.? Vetëm klanet e
Mirditës dhe Kelmendit ju përmbajtën në mënyrë fanatike
katoliçizmit rural romak, dhe këtë e bënë falë lehtësirave
që osmanët i kishin dhënë fiseve të tyre duke i konsideruar
?njerëz të mbrojtur.? Përveç klaneve të mësipërme në
krishtërim greko ? ortodoks qëndruan edhe disa fise toske
nga jugu i Shqipërisë. Megjithatë, konvertimi masiv i
shqiptarëve në Islam mendohet të ketë patur dimensione
masive ndërmjet viteve 1620 dhe 1650. Brenda këtyre tre
dekadash, rreth 300.000 shqiptarë katolikë romanë, pranuan
Islamin.
Me rënien e mbretërisë serbe dhe disintegrimin e
Perandorisë Bizantine në mesin e shekullit të 14të,
malësorët shqiptarë rimorrën tokat e tyre të humbura të
Ilirisë, Maqedonisë dhe Epirit. Në dekadën e parë të
shekullit të 14të, kur presioni sllav dhe bullgar ishte i
madh, klanet shqiptare u shpërndanë në Boetia, Atikë,
Thesali dhe Moreun (Peleponez) grek, ku shqiptarët u
përballën me baronët franko ? normanë dhe përgatitën këto
territore për islamizimin e ardhshëm. Pas rrënimit të
Kostandinopojës nga kryqtarët në 1204, fuedalët e vegjël
shqiptarë dhe kryepleqtë e tyre, tokat e Ilirisë Jugore që
tashmë i?a kishin marrë ?grekërve,? i ndanë ndërmjet tyre
dhe i tranformuan në zona të lira. Duke luftuar mes njëri
tjetrit dhe rezistuar pushtimit serb, mini-shtetet feudale
shqiptare furnizuan me mercenarë të ashpër fuqite
regjionale latine, të cilat luftonin për supremaci në
rrugët tregtare të Adriatikut që çonin drejt Afrikës
Veriore Muslimane (Magrib) dhe në Levant. Toskët jugorë e
kanë patur zakon të njohin formalisht perandorët bizantinë
si sunduesit e tyre, ndërsa gegët katolikë favorizonin
pushtetin e dukëve franko ? normanë, venecianë dhe Papët e
Romës. Megjithatë në vitin 1417, sulltan Mehmeti I, shtetin
e tij islamik e shtriu mbi të gjitha territoret shqiptare,
duke e transformuar Shqipërinë e Jugut dhe Epirin në një
Sanxhak të ri të quajtur Arvanit-ili (toka e arnautëve) me
Argjirokastrën (Gjirokastrën) si kryeqytet.
Gjenerata e parë e feudalëve të vegjël shqiptarë mbajti
fenë e krishterë, ndërsa shumica e bijve të tyre u kthyen
në muslimanë. Sulltanët turq, nuk i detyruan asnjëherë
shqiptarët që të kthehen në Islam. Në të kundërt, peshkopët
katolikë dhe patriarkët ortodoksë morrën timare të majme
nga sulltani, ndërsa fiset e armatosura të krishtera
shërbenin në ushtrinë osmane. Ushtarët e krishterë nuk
paguanin taksa ndaj qeverisë, dhe për më tepër paguheshin
shumë mire nga autoritetet muslimane. Fisi luftëtar katolik
i kelmendëve paguante vetëm 1.000 akçe taksa pranë
sanxhakbeut, ndërsa përjashtohej nga pagimi i taksave të
ushr-it dhe avarid-i divanit (taksë shtetërore), pasi
konsideroheshin mbrojtës të rrugëve strategjike.
Gjatë periudhës së Muratit të II, Shqipëria u kthye në një
pjesë integrale të shtetit osman. Megjithatë në këtë kohë
disa kryetarë fisesh katolike të Shqipërisë Perëndimore
vazhdonin të bashkëpunojnë akoma me Republikën e Venedikut
dhe Mbretërinë e Napolit. Kur ju jepej mundësia, të fundit,
grabisnin qytetet muslimane. Kryetarët e fiseve katolike
ishin të pakënaqur me sistemin e timareve dhe dobësimin e
feudeve të tyre. Ne 1431, klanet e fuqishme të arianitëve
dhe kastriotëve ? fuqia e të cilëve kishte rënë nga ligjet
e sheriatit ? u rrebeluan kundër shtetit Islam. Por
rebelimi i tyre do të shtypej sërisht, ngaqë shumica e
shqiptarëve të krishterë timar-mbajtës nuk mbështeste
gjurullditë e tyre. Vetëm një bandë e vogël rebelesh e
udhëhequr nga Skënderbeu, që ishte mjaft mirë i armatosur
dhe paguar nga mbreti i Napolit, vazhdoi luftën deri më
1468. Ndërsa nëna e Skënderbeut ishte serbe, ai (Skënderi)
kishte studiuar në Stamboll. Pas vdekjes së tij,
pax-Ottomanica (paqja osmane) do të rivendosej në Shqipëri.
Një pjesë e shqiptarëve Islamin e pranuan si edhe
katoliçizmin roman apo ortodoksinë greke ? më parë - për
arsye të zakonshme. Por një pjesë e mirë e tyre, islamin e
pranoi si pasojë e fuqisë thirrëse të doktrinës Islame. Kur
flasim për përkatësitë fetare të popujve në Evropë, ne
duhet të kemi parasysh që shoqëritë mesjetare ishin
katolike, ortodokse apo muslimane, ngaqë mbretërit dhe
princat e kohës sundimin e tyre e kishin ngritur mbi këto
ide. Por agjenti më i fuqishëm i islamizimit në tokat e
dominuara osmane të Evropës Lindore nuk ishte as fuqia
fitimtare turke, as dekadenca e kishave të krishtera, por
puna misionare dhe stimuli i dervishëve dhe hoxhallarëve
Islam të cilët predikonin pa lodhje fjalët e Kuranit të
afërmve të tyre. Pas rënies së rebelimit të Skënderbeut,
autoritetet turke nuk i detyruan kurrë shqiptarët e
krishterë të pranojne Islamin, pasiqë siç dihet, sulltanët
osmanë nuk islamizuan dot as gratë e tyre serbe, bizantine
dhe perëndimore. Megjithatë në disa raste, të krishterët
shqiptarë, serbë, grekë dhe bullgarë, e kishin për adet që
vajzat e tyre ?t?ia japin me qera? feudalëve muslimanë
(derebejve) për një periudhë të caktuar kohe. Feudalët
muslimanë paguanin një shumë të caktuar parashë ndaj babës
që ?jepte me qera? të bijën.
Megjithatë në Britaninë e krishterë, bujkrobërit e
feudalëve britanikë ishin shumë herë më të degraduar në
marrëdhëniet seksuale, falë traditës së ?jus prima
noctae-s?, e cila i jepte feudalëve britanikë të drejtën të
përdhunojnë gjatë natës së parë të martesës, gratë e
bujkrobërve të tyre skocezë. Fisnikët aristokratik anglezë
nuk paguanin për këtë ?të drejtë? asgjë.
Gjatë kohës së sundimit të sulltan Bajazidit I,
administratorët muslimanë të sanxhakëve të Shqipërisë,
inaguruan një sistem të ri në mbajtjen e timareve. Lufta
shkatërruese e osmanëve me Tamerlanin në Anadoll, frenoi
ekspansionin e shpejtë të shtetit Islam në Evropë.
Megjithatë pas një stagnacioni ndërmjet viteve 1402 ? 1417,
nën udhëheqjen e Mehmetit të I, pushteti osman u shtri në
të gjithë Shqipërinë. Proçesi i shtrirjes së pushtetit
osman në Shqipëri ishte një proçes tepër i vështirë, pasi
në këtë vend që nga rënia e pushtetit të mbretërisë serbe,
nuk kishte ekzistuar ndonjë pushtet qendror. Kështu që
sulltanëve osmanë i duhej të krijojnë lidhje vëllazërore me
çdo feudal apo kryetar fisi shqiptar. Si pasojë disa
feudalë shqiptarë u caktuan kryetarë vilajetesh
(provincash), ndërsa të tjerë u emëruan si komandantë të
trupave të krishtera në ushtrinë osmane. Qendra e
Skënderbeut në Krujë, që u morr me 1478, u riemërua Akça
Hisar (Kështjella e Bardhë), dhe mbrojtësit e krishterë të
Lesh-it (Lezhës) kapitulluan pa ndonje rrethim. Qyteti i
Shkodrës ju bashkua shtetit osman në 1479. Dy vite më vonë,
porti i Durrësit dhe kështjella të tjera të pushtuara nga
Venediku në brigjet e Adriatikut ju dorëzuan osmanëve. Si
përfundim, në vitin 1571 e gjithë Shqipëria do të bëhej
pjesë e shtetit osman.
Gjatë fushatës se sulltan Mehmetit të II kundër rebelëve të
Skënderbeut, në Shqipërinë qendrore, turqit ndërtuan
qytetin e madh të Elbasanit, i cili pas kësaj u kthye në
qendrën më të fuqishme të islamizimit në Shqipëri.
Arkitektët muslimanë ndërtuan qytete krejtësisht të reja në
Shqipëri, siç janë Tirana, Peqini apo Gjakova. Qindra ura
të reja që u ndërtuan në të gjithë vendin, lidhën zona që
më parë ishin pjesë të periferisë së dominimit venedikas
dhe dukëve normanë, me zemrën e qytetërimit islamik të
Azisë. Muslimanët e rinj shqiptarë, mbështetën në mënyrë të
vendosur urbanizimin dhe edukimin Islam, që nisi me
shtrirjen e Komonuelthit Osman mbi vendin e tyre. Hadim
Sulejman Effendija për shembull, një shqiptar nga një fshat
pranë Gjakovës, që pas pranimit të Islamit kishte bërë
karrierë si gjeneral i lartë i sulltanit në Stamboll,
ndërtoi një sistem të tijin edukativ, me të cilin
mbështeste nëpërmjet bursave shqiptarët e talentuar. Ai
ndërtoi në Gjakove një xhami të madhe, një medrese, shkollë
fillore, librari, pazar për publikun, banjo publike dhe një
kullë me sahat.
Sipas censusit osman të vitit 1520, në sanxhaqet e
Shqipërisë jetonin mbi 15.000 muslimanë, 2500 çifutë që
kishin ardhur nga Spanja e ri-krishtërizuar dhe Portugalia
dhe 495.000 te Krishtere. Ndërmjet viteve 1506 dhe 1520, në
Shqipëri jetonin 5.850 muslimanë turq, apo 1,01 përqind e
popullsisë totale të Shqiperisë. Timarmbajtësit turq, në
Shqipëri, nuk ishin më shumë se 800 vetë; dhe këta
ndaheshin në ushtarakë, imamë, ulema dhe familjet e tyre.
Një numër shumë i vogël syrgjynlerësh (turqish të dëbuar)
nga Konja, dhe disa jurukë nomadë nga Koxhaili, Sarukhani
dhe Janëku, mbronin rrugët strategjike pranë Dibres kundër
malësorëve të Shqipërisë së veriut.
Pothuajse të gjitha familjet çifute (rreth 528) që u dëbuan
nga Spanja pas rënies së Andaluzisë, u vendosën në Vlorë.
Në kohët në fjalë, shumica e muslimanë të kohës jetonin
nëpër qytete, siç ishin Elbasani, Berati (i quajtur nga
osmanët: ?Arnavud Beograd? apo Velarde) dhe Tirana. Në
vitin 1583, në Berat jetonin rreth 650 familje muslimane
dhe 400 familje të krishtera. Muslimanët dhe të krishterët
jetonin në mëhalla të veçanta. Në vitin 1520, në sanxhaqet
e Elbasanit, Ohrit, Vlorës dhe Shkodrës, jetonin rreth
3.000 familje fshatare muslimane. Muslimanët dhe të
krishterët fshatarë të Shqipërisë osmane mbrohehsin në
mënyrë të shkëlqyer nga ligji Islam, i cili ishte i ashpër
kundrejt abuzimeve të feudalëve.
Shqiptarët që arritën pozita të larta në shtetin osman janë
me qindra. Ndërmjet tyre kishte shumë vezirë të fuqishëm,
pranë Portës së Lartë siç ishin: Gedik Ahmedi, Davud-pasha,
Ahmed Dukagjin Zade, Kara Ahmedi, Koxha Sinan Pasha, Lutfi
Pasha, Kara Muradi, Tarhunku Ahmed Pasha, Ajaz Pasha,
dinastia e famshme e kryeministrave qyprillinjë (Koprulu)
dhe shumë të tjerë. Agallarët jeniçerë shqiptarë udhëhoqën
ushtrinë osmane gjatë fushatave në Hungari, Moldavi dhe
Persi. Ndërsa Jahja Bej Dukagjini shkruajti në Stambollin e
shekullit të 16të, poezitë më popullore të kohës.
Kontributi kulturor dhe ushtarak i shqiptarëve muslimanë në
qytetërimin Islam të mesjetës së vonshme nuk mundet të
injorohet kollaj. Islamizimi u solli shqiptarëve shkrimin
më gërma arabe, me të cilin arti i mrekullueshëm letrar
?Alxhamiado? (apo bejtexhizmi) shqiptar u shkrua.
Jeta e përditshme e Arnautllukut (Shqipërisë) nën pushtetin
e Portës së Lartë kishte tipare kozmopolite dhe qytetare.
Në shekullin e 16të, fshatarët shqiptarë, ashtu si edhe
shumë boshniakë dhe bullgarë, migruan drejt kasabave
(qytete të vogla) të ndërtuara nga urbanistët osmanë.
Urbanizimi islamik, edukimi dhe mundësitë e punësimit i
tërhoqën shqiptarët e varfër drejt Islamit, dhe nga fundi i
shekullit të 17të shumica e tyre braktisën kishat e
krishtera. Në kohët e rënies militare dhe politike të
Perandorisë Osmane, krishterimi në Shqiperi ishte reduktuar
në një fe provinciale të banorëve që jetonin në viset e
thella malore të vendit. Islamizimi i shqiptarëve ka
përparuar më shumë në qendrat qytetare shqiptare të
sanxhaqeve të Elbasanit, Shkodrës, Prizrenit, Vlorës,
Delvinës dhe Ohrit, sesa në viset e izoluara të Alpeve të
Shqipërisë. Në trevat e lashta të Maqedonisë, banorët
katolikë dhe ortodoksë shqiptar, Islamin e pranuan shumë më
herët sesa bujkrobërit vendas të feudalëve sllavë. E njëjta
gjë ndodhi edhe në Kosovë dhe Metohi, ku autoriteti i
Kishës Ortodokse Serbe ishte mjaft i fuqishëm, dhe
autonomia e saj njihej nga Shteti Islam, si autoriteti
shpirtëror i sllavëve të krishterë.
Pjeter Mazreku, një i dërguar me origjinë shqiptare i
Papës, që hetonte rënien rapide të katoliçizmit në
sanxhaqet e Prizrenit, Shkodrës, Shkupit dhe Vuçiternës,
raportonte në vitin 1624 se shumica e shqiptarëve në këto
zona ishin muslimanë. Raporti i tij, konfirmohet edhe në
vitin 1638 nga Gregori Bardhi, peshkopi i Tivarit. Në Pejë,
Gjakovë, Vuçiternë dhe Prishtinë, 90 perqind e qytetarëve
shqiptarë ishin muslimanë. Ndërsa në Janjeve, Novobërdë dhe
Trepçë numri i familjve muslimane ishte akoma më i vogel
sesa i atyre të krishtera. Shumë të krishterë shqiptarë dhe
serbë, emigruan nga Rumelia e islamizuar për në Itali apo
Hungari. Më tepër se 150.000 katoliks shqiptarë migruan për
në Pulia pas reniës së rrebelimit të Skënderbeut. Nga fundi
i shekullit të 17të, aristokracia shqiptare e Kosovës ishte
islamizuar pothuajse totalisht. I dërguari i Papës, Marino
Bizi që vizitoi Shqipërinë më 1610, nuk ekzagjeronte kur
shkruante se shqiptarët e sanxhaqeve perëndimore ishin
humbur për Kishën Katolike.
Arsyet e islamizimit të vrullshëm të shqiptarëve lidhen
edhe me faktin se krishtërimi në Shqipërinë para-islamike
nuk ka qënë asnjëherë real. Shqiptarët katolikë dhe
ortodoksë, që ishin thellësisht të ndarë si pasojë e
luftërave të frikshme të ?herezisë latine? perëndimore dhe
skimatizmit lindor, zhvilluan një ndjenjë mbijetese
politike në këtë pellg teologjik. Pushtimi serb i
Shqipërisë dhe politika e dhunshme e serbizimit të
heretikëvë latinë nga Dushani, shkatërroi në mënyrë të
ndjeshme rolin misionar të priftërinjve katolik, shumë kohë
perpara ardhjes se trupave turke në Durrës.
* * *
Në vitin 1479, ndërmjet Portës së Lartë dhe Republikës së
mundur të Venedikut u nënshkrua një traktat paqeje. Në këtë
marrëveshje, Venediku i frikësuar detyrohej të braktiste të
gjithë dominionet e tij në Shqiperi përveç qyteteve të
Ulqinit dhe Tivarit, të cilat qëndruan nën pushtetin e tij
deri në 1571. Menjëherë pas thyerjes së rrethimit të Vjenës
nga veziri i madh me origjinë shqiptare, Kara Mustafa
(1683), venedikasit dhe ?Lidhja e Shenjtë? pushtuan
Ballkanin musliman. Por jeniçerët shqiptarë dhe osmanë i
dërmuan ushtritë e krishtera, ndërsa minoritetet katolike
refuzuan të mbështesin Dukën e egër të Holstein-it, i cili
u arratis në Hungarinë perëndimore të pushtuar nga
Habsburgët më 1690. Pas tërheqjes së tij nga Bosnia dhe
Serbia, rreth 35.000 serbë, të udhëhequr nga peshkopi Arsen
Crnojeviç u larguan nga Kosova, me ftesën e perandorit
Habsburg Leopold I. Në tokat e liruara nga serbët u
vendosën 12 fise gege që erdhën nga Shqipëria e sipërme.
Në vitin 1727, muslimanët shqiptarë, boshniakë, pomakë
bullgarë dhe turq mundën ushtritë e kombinuara austriake
dhe ruse, të cilat kishin pushtuar Rumelinë. Njëzet e pesë
vjet më vonë, Mehmet Bushati, një pasha shqiptar nga
Shkodra, bashkoi fiset e Shqipërisë veriore dhe qendrore,
dhe me ?to pushtoi Ulqinin (Dulcigno), i cili në ate kohë
ishte kthyer në qendër piratësh të krishterë dhe muslimanë.
I biri i tij, Kara Mahmuti, nënshtroi pashën me origjinë
kurde të Beratit dhe kaçaket malazezë. Ai ishte aq i
fuqishëm saqë mundi të pushtojë Republikën e Venedikut, e
cila kërkoi ndihmën e sulltanit turk. Ndërsa në Shqipërinë
jugore, Ali Tepedeleni Pasha (i njohur më mirë si Ali Pashë
Tepelena), ?Luani i Janinës? (1740 ? 1822), organizoi
milicinë e tij islamike, e cila luftoi me trimëri rusët në
1787.
Duke qenë mirënjohëse ndaj fushatës së pamëshirshme (që Ali
Pasha kreu) kundër rebelëve grekë, Porta e Lartë e gradoi
atë Pasha të Trikallës në Thesali dhe ?Dervend Pasha? të
Rumelisë. Ndërsa në vitin 1788, ai u emërua Pashai i
Janinës (Epir). Por kur republika e Venedikut u pushtua nga
ushtritë e Napoleon Bonopartit, Ali Pasha mundi trupat
franceze në brigjet e Jonit dhe pushtoi Prevezën, Vonicën
dhe Butrintin. Admirali britanik Nelson, e përgëzoi Aliun
për këtë, ndërsa sulltan Selimi i III e gradoi guvernator
të të gjithë Shqipërisë. Dhjete vite më vone ai u bë
guvernator i Rumelisë. Ndërsa në vitin 1786, kur trupat e
Kara Mahmudit të Shkodrës, u përleshën dhe thyen trupat e
sulltanit në Kosovë, artileria shqiptare e dërguar nga Ali
Pashë Tepelena, dezertoi në krah të Kara Mahmudit. Trupat e
Ali Pashës sollën rregull në malësitë shqiptare të Sulit në
1803, pasi të krishterët vendas grabisnin fshatrat
muslimane përreth.
Megjithatë projektet për krijimin e një shteti të pamvarur
islamik shqiptar nga pashallarët e Gegërisë dhe Toskërisë,
do të deshtonin kur një snajper malazez do të vriste Kara
Mahmud Pashën në një kurth që të fundit i?u ngrit në
malësitë e Malit të Zi në 1796. Disa vite më vonë edhe Ali
Pasha do të vritej gjithashtu, pas dorëzimit ndaj ushtrisë
së perëndimorizuar të sulltan Mahmudit II-të, e cila
udhëhiqej nga Khurshid Pasha dhe bejlerë shqiptarë. Ali
Pasha do të deklarohej rebel nga sulltan Mahmudi i II-të,
kur shqiptari i fuqishëm vendosi lidhje diplomatike dhe
ekonomike me Britaninë e Madhe, Rusinë dhe Francën, pa
lejen e Stambollit. Rrethimi për të zënë Aliun do të
zgjaste tetë muaj. Vrasja në mënyrë të pabesë e liderit të
fuqishëm musliman shqiptar në vitin 1822, do t?i jepte
kurajo rebelëve grekë që të shpallin pamvarësinë e Greqisë.
Megjithatë përpjekjet shqiptare për të krijuar shtetin e
tyre do të vazhdojnë edhe pas luftës ruso-turke të viteve
1828 ? 29, nga Mustafa Pashë Bushati, aleati shqiptar i
shtetit të pamvarur dhe jetëshkurtër islamik boshnjak, që
udhëhiqej nga kapedani Husein Aga ?Zmay? (?Dragoi?), i cili
arriti të mundë trupat e demoralizuara turke të sulltan
Mahmudit të II dhe aneksojë Bullgarinë dhe Maqedoninë.
Megjithatë, ushtritë e dërguara nga sulltani, dhe
komandoheshin nga Reshid Pasha, i mundën shqiptarët në
Prilep. Më pas, trupat e Mustafa Pashës do të kapitullojnë
pas katër muajsh rrethimi në Shkodrë, dhe çojnë në
rivendosjen e pushtetit qëndror turk mbi pjesët më të mira
të Shqipërisë.
Politikat centralizuese të Perandorisë Osmane do të bëjnë
që në vitin 1847, Ismail Rahmi Pasha i Janinës dhe Ismail
Plasë Pasha i Prizrenit (Kosovë), të ndajnë Shqipërinë në
katër vilajete administrative. Ato ishin vilajetet e
Shkodrës, Janinës, Kosovës dhe Manastirit (Maqedonia
jugperëndimore)...
Përpjekjet e shqiptarëve për t?u ndarë nga Perandoria
Osmane dhe krijuar shtetin e tyre, ishin një kërkesë e
kohës, pasi Perandorisë Osmane, e kësaj kohë do të ishte në
rrugën drejt kolapsit. E ngarkuar rëndë nga dozat e
reformave pseudo-perëndimore të sulltan Mahmutit II dhe e
goditur ushtarakisht nga ringjallja e ortodoksisë lindore
në Shën Petërsburg, dhe zhytur në borxhe të thella ndaj
bankierëve freemasonë dhe çifutë perëndimorë, perandoria ku
shqiptarët jetuan për 500 e disa vite do të degradonte në
themel dhe njihet si ?I sëmuri i Bosforit.? Ndërsa
shqiptarët, me rënien e saj do të bëhen pre e sundimit nga
kombet ortodokse të Ballkanit, vetë perandoria në të cilën
ata jetuan për 500 vjetë do të dënohej të vdesë dhe shuhet
në thellësitë e sekreteve të Mëdha të Orientit.